BWV 89

Tomasz Cerny

“Odważ się prowadzić sensowne życie”

Pomiędzy groźbami starotestamentowego Boga a wzniosłym zapałem walczącej istoty ludzkiej, tekst kantaty BWV 89 “Cóż mam z tobą uczynić, Efraimie?” jest w stanie dać wyobrażenie o warunkach, w jakich możliwy jest ten raj.

Refleksje rozwijają się figlarnie jak kolorowe motyle w swobodnej przestrzeni myśli, która otwiera się i rozszerza według własnego uznania, jeśli chce się zrozumieć rzeczy fundamentalne. My, ludzie, możemy myśleć o wszystkim, bez ograniczeń, nawet o tym, co niemożliwe. Aby upewnić się, że nie stanie się to całkowicie nieograniczone, Kant zaproponował trzy maksymy, które zostaną tutaj pokrótce wyjaśnione za Hansem Sanerem (Hans Saner, “Nicht-optimale Strategien”, Essays zur Politik, Lenos Verlag, Bazylea 2002):

Myślenie za siebie, zasada Oświecenia: nieustraszone odrywanie się od tego, co z góry przyjęte i tworzenie czegoś nowego, czegoś niezależnego.
Myślenie w zastępstwie kogoś innego – kultywowanie komunikacji w myśleniu, wymiana myśli, tak aby poprzez wielość uniknąć ciasnoty umysłowej, jednostronności i błędności.
Myślenie jednomyślnie ze sobą przez cały czas – myślenie i osądzanie również prowadzi do myślenia Myślenie musi mieć wystarczającą szerokość i głębokość, aby istniało również w naszej własnej postawie lub działaniu. Zapewne dlatego Hannah Arendt rozszerzyła te trzy maksymy o pojęcie “sądu refleksyjnego”. Pointylistycznie rzecz ujmując, rozważania na sześć tematów kantaty “Cóż mam z tobą uczynić, Efraimie?” zostaną poddane refleksyjnemu osądowi czytelnika w dalszej części.

BWV 89 – Grzech

Zacznijmy od grzechu. W tekście kantaty płaci się za to “kroplami krwi”. Na wychowaniu religijnym uczono nas, że Bóg zawsze wszystko widzi i wie. Lepiej więc, żebyśmy w ogóle nie grzeszyli; Ale to, co zawsze ma na myśli, to: “w myśli, słowie i czynie” – to i tak wychodzi. Obrzydliwa somatyzacja tej perfidnej klerykalnej konstrukcji grzechu-winy w naturalny sposób przechodzi od brzucha do jarmułki i do dziś jest odpowiedzialna za niektóre wysokie procenty składek na ubezpieczenie zdrowotne.
Jedna rzecz wiemy bardzo dobrze, biorąc pod uwagę geniusz mózgu. Nie obchodzi go, co może myśleć, a czego nie. Musimy nawet wyobrazić sobie grzech, abyśmy mogli w ogóle tak myśleć i jak chcemy go uniknąć. Łatwo jest pomyśleć, że Kościół chciał nam dać wskazówki, jak to robić. W rzeczywistości wydaje się, że dziś dozwolone jest wszystko, co nie jest wyraźnie zabronione przez prawo. Oczywista sprawiedliwość, zgodnie z którą istnieje sumienie, zwykła przyzwoitość i szacunek dla bliźnich, staje się martwą literą. Jest to tym bardziej godne ubolewania, że nasza planeta staje się coraz bardziej otwarta, ale też coraz bardziej zatłoczona, a przykładem tej nierozwagi są zwłaszcza kraje najbogatsze. Dopóki tak się stanie, regulacje prawne będą nadal konieczne. Każdy człowiek musi również domagać się umiarkowania z własnej woli. – Czy na horyzoncie po cichu pojawia się franciszkańskie nawrócenie?

BWV 89 – Miłosierdzie

Drugi temat kantaty: Miłosierdzie. Miłosierdzie, otwarte serce dla innych, jest cechą tolerancji dla odmienności, a więc także akceptacji odmienności – ostatecznie pokojowego współistnienia (towarzyskości), jak wyjaśnił Hans Saner w swoim wielkim eseju “Zum Begriff der sozialen Integration” (o pojęciu integracji społecznej) w 2002 r. (w: H. S., “Nicht-optimale Strategien”, Essays zur Politik, Lenos Verlag, Bazylea 2002). W wielokulturowym świecie, twierdzi Saner, wszelkie oczekiwania dotyczące równości wartości, przekonań religijnych i światopoglądu są iluzoryczne i niebezpieczne.
Podczas gdy tolerancja jest przyzwoleniem, a tym samym degraduje drugiego do poziomu tolerowanego, tolerancja dla odmienności jest cnotą konieczną, ale i trudną: tolerancja przyznaje, tolerancja odmienności uznaje.
Tak więc i my możemy być miłosierni tylko wtedy, gdy chcemy poznać i zrozumieć drugiego człowieka. Czy nie jesteśmy już bardzo wrażliwi na odmienność w naszych odruchach, a także z wygody – zwłaszcza w sprawach kulturowych, religijnych i ideologicznych? Odzwierciedlona odmienność jest i zawsze była istotnym wzbogaceniem każdej żywej kultury.

Stary Bóg – terminator?

Kantata BWV 89 wprowadza nas w Boga Starego Testamentu. On jest trzecim przedmiotem tej refleksji. Nieco skrócone, brzmi to tak w Księdze Ozeasza: “Cóż mam uczynić z wami, mój grzeszny, odstępczy ludu? Czy mam cię chronić, Izraelu? Czyż nie mam was po prostu zniszczyć, obrócić w ruiny jak Sodomę i Gomorę? «Lecz nie, serce moje jest innego zdania: wielkie jest miłosierdzie moje względem ciebie!»
Ozeasz żył dobre 700 lat przed narodzinami Chrystusa w północnym Izraelu, kiedy świat liczył mniej niż 200 milionów mieszkańców. Ozeasz jest uważany za tzw. proroka mniejszego Starego Testamentu i jest odpowiedzialny za tekst kantaty. Bóg, który z miłosierdzia ratuje od zniszczenia grzesznego, bałwochwalczego Izraela, odpowiada – w przesadnie równoległej narracji – samemu Ozeaszowi. Miał notorycznie niewierną żonę i stanął przed dylematem, czy ją wyrzucić, czy zatrzymać. Najwidoczniej po prostu nie mógł się od niej uwolnić.
Czy to jest rzeczywiście «miłosierdzie», ta wyjątkowa cnota wszystkich wielkich religii, która oznacza serce otwarte, wyrozumiałe: zrozumienie drugiego człowieka, bez względu na to, jak bardzo jest inny? A może Ozeasz nie jest po prostu zbyt przywiązany do swojej ewidentnie pożądanej żony i nie może się z nią rozstać?
Jak mi się wydaje, ten Bóg Izraela, który jest lokalnie umiejscowiony w Starym Testamencie – z całą akceptacją historycznych konotacji? Zachowuje się jak nieprzewidywalny władca unoszący się nad ziemią w pełni wyposażonym bombowcu B52, trzymając palce na czerwonym przycisku. Niemal słychać do niego coraz głośniejszą muzykę filmową! To materiał, z którego zbudowane są fabuły opowieści o Jamesie Bondzie! Czy wszystkie te filmy nie są na swój sposób plagiatami Starego Testamentu? To chyba nie przypadek, że te bardzo popularne filmy kinowe w większości wywodzą się z warsztatów producentów pochodzenia żydowskiego.
Ale kapryśny Bóg, który nawet myśli o zbiorowym i zmasowanym karaniu, nie może już być dzisiaj naszym Bogiem – bez względu na to, czy ma chwile miłosierdzia, czy nie.
Bóg – nieco nowocześniejszy – obejmuje wszystko, a więc także nicość, ale także i tylko miłość, dzieci, muzykę i przyrodę. On jest doskonały i wieczny, wszechogarniający, niepojęty. Tak właśnie można myśleć o Bogu w dzisiejszych czasach.

Jezus – też lekarz

A teraz do Jezusa. Religia i medycyna są funkcjonalnymi koncepcjami zbawienia, tak, obietnicami zbawienia – pierwsza z nieco niepewną perspektywą wieczności, druga z pewną, ale także przemijającą perspektywą tego świata. Jezus jest doskonałym ogniwem łączącym tamten świat z tym światem: jako Syn Boży i Syn Człowieczy.
Według mojego bardzo osobistego rozumienia, historyczny Jezus był nie tylko społecznym rewolucjonistą, ale także lekarzem. Oprócz cudownych uzdrowień niezwykła jest jego spontaniczna empatia i ofiarna gotowość do działania na rzecz cierpiących, chorych, zepchniętych na margines, głodnych i spragnionych, a także przestępców, która dotyka także dzisiaj. Zachowuje się jak współczesny lekarz, prewencyjnie i społeczno-politycznie, jak ktoś, kto jak nikt inny przed nim przejrzał i zrozumiał związek między warunkami społecznymi a zdrowym, swobodnym rozwojem życia.
Jezus chciał radykalnie zmienić ten świat. Perspektywa życia pozagrobowego była raczej jego sformułowaniem pocieszenia, a nie pocieszenia. W takiej mierze, w jakiej bardzo bezbronna i przemijająca istota ludzka szuka zbawienia – i w ten sposób osiąga to, co fantastyczne, a nawet prawie niemożliwe – pozostaje prawdziwa i realistyczna nadzieja, że ten świat może być rajem także w sensie spełnionej obietnicy szczęśliwego, udanego życia. To dlatego Jezus nie może być członkiem kościoła sprawującego władzę i gromadzącego majątek.

Człowieku, dasz radę!

A potem pozostaje człowiek, ten nędzny skurcz przed Panem, tak bardzo wybrakowany, który z trudem szuka wyjścia z nędzy – i to jak! Ale jest też jedyną osobą na planecie, która może pozytywnie zmienić coś poza naturą. I na tym musimy budować. Dziś, przynajmniej w Europie, żyjemy w najbezpieczniejszym świecie, jaki kiedykolwiek istniał: wkrótce 70 lat bez wojen z wieloma wspaniałymi wygodami; Co więcej, żyjemy dłużej i zdrowiej niż wszystkie pokolenia przed nami.
Człowiek, biblijnie podobny do obrazu Boga, rodzi się niezdolny do przetrwania, bezbronny i przemijający: w kosmicznym rozkładzie czasu świeci tylko przez błyskawicę sekundę po sekundzie. Jest wiecznie ciekawskim, niestrudzonym wynalazcą i odważnym zdobywcą – Syzyfem i Prometeuszem zarazem. W ten sposób osiąga rzeczy absolutnie niesłychane we wszystkich pokoleniach: dziś Ikar lata samolotem Easyjet, Odyseusz tweetuje z Penelopą, Edyp już nie kuleje, Herkules siedzi samotnie na swojej gąsienicy w stajni Augiasza. Okropności dżumy, ospy, polio,, a wkrótce AIDS zniknęły, upadła żelazna kurtyna. Można domagać się praw człowieka, a głód na świecie, śmiertelność dzieci i analfabetyzm wreszcie maleją na całym świecie – i to pomimo rosnącej liczby ludności na świecie. Z zaciekawieniem spoglądamy w kosmos: pierwsi mali zwiadowcy opuszczają naszą galaktykę.
Jak dziś pracowałby Johann Sebastian Bach? Od dawna komponuje na komputerze, nie potrzebuje już armii kopiarek, ale naciska przycisk kopiuj-wklej, a prosto z drukarki laserowej partytury trafiają do rąk jego muzyków. Bach nie musiałby już składać petycji do wysoko urodzonych, ponieważ tantiemy płynęłyby obficie. Prawdopodobnie byłby obrzydliwie bogatym człowiekiem i miałby cały swój dorobek przechowywany na chmurze! Możesz to wszystko wymyślić!

BWV 89 – Raj

Cóż mam teraz z tobą uczynić Efraimie? Dzisiaj widzimy go przez pryzmat tego, że raj na ziemi nie znajduje się na Morzach Południowych ani za odległymi, wiecznymi chmurami, ale jest namacalny, stworzony przez człowieka przez wiele pokoleń – a w niektórych miejscach już zrealizowany. Przynajmniej tam, gdzie ludzie razem mają odwagę stworzyć sensowne życie dla wszystkich i odnoszą w tym sukces.
Głód, ubóstwo, wojny i brak edukacji można przezwyciężyć już dziś. Na naszych szerokościach geograficznych doświadczamy najbezpieczniejszego i najbardziej komfortowego czasu w historii. Jesteśmy zdrowsi, żyjemy dłużej i jesteśmy zamożniejsi niż kiedykolwiek wcześniej. Świadomość tego jest wciąż skromna i narzekamy na wysokim szczeblu o bardzo, bardzo drobne rzeczy.
Wydaje się, że zapomnieliśmy, że zbieramy owoce, które pokolenia przed nami pieczołowicie sadziły i rozwijały, często kosztem własnego życia. Łatwo zapominamy o tym, co jesteśmy winni przyszłym pokoleniom za pomocą wciąż niepisanej, niegdyś oczywistej, międzypokoleniowej umowy.

Czyż zespół muzyków wykonujących niezwykle genialną muzykę wcześniejszych pokoleń, na której budują przyszli geniusze muzyczni, posługujący się instrumentami i technikami, które ewoluowały przez wieki, nie jest właśnie wzorcowym symbolem twórczej ludzkości, która wzrastała w solidarności? A przecież całość opiera się na wszystkich pokoleniach i jest czymś więcej niż tylko sumą osiągnięć jednostek. Szczególnie uzdolnieni, soliści i liderzy zespołów, wpasowują się w całość, wyróżniają się, ale nie wywyższają.

Jeśli to nie jest raj!